Historia

Budowa trzykondygnacyjnej kamienicy w centrum miasta o powierzchni 2 tys. m2 i kubaturze 17 tys. m3 w całości została sfinansowana ze środków zebranych przez ukraińskie instytucje, organizacje i osoby prywatne. Oddany do użytku w 1904 r. gmach, jak napisano w raporcie – «z kamienia i ze stali» – wyróżniał się starannością wykonania, solidnością materiałów i technologiczną nowoczesnością. Inicjator jego budowy, prawnik dr Teofil Kormosz, miał osobiście «dniami i nocami» nadzorować postępy prac, a «bez jego wiedzy nie położono, tu rzędu cegieł». Inwestorem i właścicielem budynku było Towarzystwo Ukraiński Dom Narodowy (ukr. Товариство Український народний дім у Перемишлі). Po 1947 r., po deportacji i emigracji przemyskich Ukraińców, w tym miejscowej inteligencji - gospodarzy tego miejsca, gmach został znacjonalizowany. Pierwsze starania o jego zwrot zostały podjęte już w 1956 r., gdy na fali odwilży Ukraińcy zaczęli wracać do miasta; ostatecznie, powstałemu wówczas Ukraińskiemu Towarzystwu Społeczno-Kulturalnemu (UTSK), wynajęto pomieszczenia na I piętrze. W 1986 r. budowla, nazywana «Perłą nad Sanem», została wpisana do rejestru zabytków. Po upadku komunizmu starania o zwrot kamienicy, często upokarzające, trwały dwie dekady. Jej gospodarzami ponownie staliśmy się 21 marca 2011 r., zaś formalnym właścicielem – powstały w 1990 r. Związek Ukraińców w Polsce.

Dla mniejszości ukraińskiej w Przemyślu gmach ten był i jest – jak chcieli jego budowniczowie – najważniejszym miejscem aktywności społecznej. W czasach Austro-Węgier i II Rzeczypospolitej działały tu dziesiątki organizacji i instytucji, w tym teatr, chóry, kluby sportowe, stowarzyszenia oświatowe, dobroczynne, polityczne, ekonomiczne. Mieściły się tu banki, sklepy, składy, restauracja, a nawet zakład fryzjerski. Reprezentacyjna sala widowiskowa na 400 miejsc przez pewien czas pełniła funkcję pierwszego miejskiego kina, przede wszystkim jednak odbywały się w niej okolicznościowe ukraińskie uroczystości, koncerty, spektakle, sympozja, zjazdy. Występowały w niej ważne postaci kultury ukraińskiej jak pisarz Iwan Franko czy światowej sławy śpiewaczka operowa Salomea Kruszelnicka. Od 1956 r. działalność ta, jakkolwiek na mniejszą skalę, była kontynuowana. Dzisiaj natomiast to miejsce, podążając za wyzwaniami współczesności, odzyskuje swoją przedwojenną świetność i staje się centrum polsko-ukraińskiego dialogu na pograniczu.

Wiemy, że w latach 30. XX w. zbierano tu pomoc dla pogrążonej w Wielkim Głodzie centralnej i wschodniej Ukrainy. Dzisiaj ze wszystkich sił staramy się pomagać Ukrainkom i Ukraińcom uciekającym przed rosyjską wojną.
Dla Ukraińców w Polsce przemyski Dom to symbol historycznej obecności, ważne miejsce zarówno w kontekście dziedzictwa jak i współczesności. To także jedno z jaskrawszych dowodów międzykulturowego bogactwa miasta i regionu.
Ponieważ odzyskaliśmy gmach w bardzo złym stanie technicznym, jego rewitalizacja okazała się ogromnym wyzwaniem finansowym i budowlanym. Koordynuje ją Społeczny Komitet Odbudowy Ukraińskiego Domu oraz Fundacja Dom Ukraiński w Przemyślu.

Zdaniem dzisiejszych ekspertów, gdyby nie mocne fundamenty i konstrukcja budowli, niemal nieremontowana nie przetrwałaby stulecia. Staramy się, by standardy odbudowy odpowiadały standardom budowniczych sprzed wieku.
Całkowity koszt rozpoczętych w 2011 r. prac ma wynieść 12,5 mln PLN. Do chwili obecnej wykonano ok. 50%, w tym m.in. zostało oddane do użytku zmodernizowane (oprócz sali widowiskowej) parter i I piętro. Odrestaurowano część odkrytych podczas remontu secesyjnych polichromii, wymieniono większość okien, dach, zamontowano windę oraz rozpoczęto przebudowę poddasza (jego powierzchnia użytkowa ma zwiększyć się o 400 m2). Było to możliwe dzięki dotacji Ministerstwa Administracji i Cyfryzacji, Podkarpackiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, pomocy ukraińskiego rządu. Ważną pozycję w naszym budżecie stanowią środki, pochodzące ze zbiórki prowadzonej wśród społeczności ukraińskiej w Polsce i na całym świecie oraz od organizacji humanitarnych, które zaufały nam w kontekście wspólnej organizacji pomocy obywatelom Ukrainy uciekającym przed wojną.
Dom Ukraiński w Przemyślu stanie się profesjonalną instytucją kultury ukraińskiej w Polsce, ważnym ośrodkiem współpracy polsko-ukraińskiej, a nawet międzynarodowej. Ma tu znaleźć swoją siedzibę czytelnia z biblioteką, archiwum, teatr, studio nagraniowe, sale wystawiennicze, warsztatowe, przestrzenie pracy wspólnej oraz kreatywnych aktywności. Już dziś Dom Ukraiński to miejsce chętnie odwiedzane nie tylko przez Ukraińców i nie tylko przez mieszkańców Przemyśla. Generuje ważne idee, interesujące inicjatywy i dobre emocje.